Człowiecze słowo płonące Życiem - Ikona Eliasza - ognistego proroka

Eliasz jest jednym z najbardziej popularnych proroków od zarania chrześcijaństwa. Obecnie odbiera cześć nie tylko w chrześcijaństwie, lecz i w judaizmie i islamie. Zgodnie z tradycją od XIII wieku uważany jest za ojca duchowości karmelitańskiej.

Prezentowana ikona świętego Eliasza napisana została przez siostrę Martę Gawlińską karmelitankę bosą z naszej wspólnoty Matki Bożej Wielkiego Zawierzenia w Gdyni. Swe pierwsze szlify w dziedzinie ikonografii siostra zdobywała w bielskim studium ikonograficznym.

W księdze Mądrości Syracha czytamy o nim: Powstał Eliasz, prorok jak ogień, a słowo jego płonęło jak pochodnia. On głód na nich sprowadził, a swoją gorliwością zmniejszył ich liczbę. Słowem Pańskim zamknął niebo, z niego również trzy razy sprowadził ogień. Jakże wsławiony jesteś, Eliaszu, przez swoje cuda i któż się może pochwalić, że tobie jest równy? Ty, który ze śmierci wskrzesiłeś zmarłego i słowem Najwyższego wywiodłeś go z Szeolu. Ty, który zaprowadziłeś królów na zgubę, zrzucając z łoża okrytych chwałą. Ty, któryś na Synaju otrzymał rozkaz wykonania kary, i na Horebie wyroki pomsty. Ty, który namaściłeś królów jako mścicieli, i proroka – następcę po sobie. Ty, który zostałeś wzięty w skłębionym płomieniu, na wozie, o koniach ognistych. O tobie napisano, żeś zachowany na czasy stosowne, by uśmierzyć gniew przed pomstą, by zwrócić serce ojca do syna, i pokolenia Jakuba odnowić (Syr 48, 1-11).

Eliasz (hebr. elijjah, elijjahu – Jahwe jest moim Bogiem) to prorok pochodzący z krainy Zajordania, z Tiszbe w Gileadzie. Jak podaje tradycja biblijna żył w trudnych czasach rządów izraelskiego króla Achaba (873-853 r. przed narodzeniem Chrystusa) i jego żony Izebel, księżnej Tyru. Jedyne pewne wiadomości o nim czerpiemy z opowiadań biblijnych (1 Krl 17, 1-19, 21; 21, 17-29; 2 Krl 1, 1-2,18). Był to trudny czas dla narodu wybranego, który stopniowo przechodził od wiary w Boga jedynego do kultu bożków pogańskich Baala i Aszery, sprawowanego na wyżynach Karmelu. Eliasz jako ostatni prorok pozostał wierny Bogu żywemu i prawdziwemu. Z kart Biblii poznajemy go jako bezkompromisowego obrońcę jahwizmu, który uratował lud od synkretyzmu religijnego. Wezwał proroków Baala do konfrontacji na wzgórzach Karmelu, złożył tam ofiarę Bogu, strawioną przez ogień z nieba. Wkrótce po tym zwycięstwie nad fałszywymi prorokami, musiał uciekać przed gniewem królowej Izebel. Udał się na pustynię i tam jego stan duszy nazwalibyśmy dziś nocą duchową. Wewnętrzny dramat Eliasza był próbą wiary. Prorok pragnął umrzeć, zwolnić się z dalszej prorockiej misji, która była dlań źródłem kłopotów i strapienia.

W Pierwszej Księdze Królewskiej czytamy o tym, jak Pan skierował swe słowa do Eliasza: „Odejdź stąd i udaj się na wschód, aby ukryć się przy potoku Kerit, który jest na wschód od Jordanu. Wodę będziesz pił z potoku, krukom zaś kazałem, żeby cię tam żywiły” 1 Krl 17, 3-4. Prorok wypełnił słowa usłyszane od Pana, udając się na wschód i spełniła się obietnica Pana.

I to właśnie tę scenę biblijną przedstawia nasza ikona. Ale nie tylko tę, gdyż dostrzegamy tu symboliczny skrót kilku pobytów Eliasza na pustyni. A zwłaszcza obecna jest tu scena, w której prorok, przebywając w swej grocie, prowadzi dialog z Jahwe. Widzimy tu zatem Eliasza siedzącego w grocie skalnej. Skałki tradycyjnie w sposób symboliczny ukazują grotę Eliasza na pustyni. Dostrzegamy tu także zaledwie kilka zielonych gałązek symbolizujących krzewy i drzewa. Ikona w odróżnieniu od malarstwa akwarelowego czy olejnego nie ukazuje całych pejzaży przyrody: lasów, ogrodów czy szerokich przestrzeni morskich. Ona przedstawia zaledwie ich pojedyncze symbole. Resztę pozostawiając kontemplacji widza. Ikona umiejscowiona jest pomiędzy grafiką, a malarstwem. Stąd charakterystyczny dla niej obrys wszystkich oddzielnych elementów: zarówno postaci, jak i przedmiotów.

Na naszej ikonie, Eliasz siedząc w grocie, kieruje swą twarz w kierunku czarnego kruka, trzymającego w dziobie symboliczny pokarm, w którym dostrzegamy zapowiedź Eucharystii. W niektórych komentarzach biblijnych czytamy, że kruki występujące w tej scenie symbolizują Arabów. Gdyż ze względu na ich ciemny kolor skóry, tak właśnie ich nazywano w tamtych czasach i na tamtych terenach. Kolor czarny w ikonach jest najczęściej brakiem lub też sumą kolorów, a także negacją światła. Szata Eliasza, ognistego proroka jest barwy czerwonej, symbolizującej tutaj jego płomiennego ducha. Podobnie Księga Syracha przedstawia go, jako proroka ognistego, gdyż jego „słowa płonęły jak pochodnia”. Purpura w ikonach występuje jako kolor szat dostojników i męczenników zarazem. Płaszcz Eliasza jest koloru zielonego, symbolizującego wieczność, uszyty jest z sierści, tak jak czytamy o tym w biblijnym opisie wyglądu Proroka. Ponad to, na ikonach – zielony jest kolorem proroków. Ta barwa jest komplementarna do czerwieni, niby woda do ognia. Cała symbolika ikony i mistrzostwo użytych kolorów wpływa na niepowtarzalne piękno ikony.

Na pytanie Boga skierowane do niego w tej scenie: Co ty tu robisz, Eliaszu? Prorok odpowiedział: Żarliwością rozpaliłem się o chwałę Pana, Boga Zastępów gdyż Izraelici opuścili Twoje przymierze, rozwalili Twoje ołtarze i Twoich proroków zabili mieczem. Tak, że ja sam zostałem, a oni godzą jeszcze i na moje życie (1 Krl 19, 14 a). Dostrzegamy całą delikatność Boga, gdy w szmerze łagodnego powiewu pozwolił mu doświadczyć swej obecności.

Przymierze ludu izraelskiego z Bogiem miało dla Eliasza wartość najwyższą (1Krl 18, 21. 36-39). Ten charyzmatyczny mąż wiary był cudotwórcą, nawiązującym do tradycji sprzed wejścia do Ziemi Obiecanej (1 Krl 19). Doprowadził do skuchy króla Achaba, po tym jak ten przejął na własność winnicę zamordowanego wskutek intrygi Izabel, Nabota. Uratował od śmierci głodowej wdowę, tym samym stał się świadkiem wiary pośród pogan. W Starym Testamencie Eliasz jawi się jako zwiastun czasów ostatecznych, czytamy tam o jego tajemniczym odejściu na wozie ognistym (2 Krl 2, 11; Syr 48, 9-10) oraz poznajemy zapowiedź jego powtórnego przyjścia, jako poprzednika Mesjasza (Ml 3, 1. 23-24).

Również na kartach Nowego Testamentu spotykamy się z tą wybitną postacią. O jego cudach czytamy w Ewangelii (Łk 4, 25-26), w Liście do Rzymian św. Pawła (Rz 11, 2-4), w Liście św. Jakuba (Jk 5, 17-18) i na kartach Apokalipsy (Ap 11, 5-6). O jego obecności podczas przemienienia Jezusa na Górze Tabor czytamy w Ewangeliach synoptycznych (Mt 17, 3; Mk 9,4; Łk 9, 30).

Także inne fragment Nowego Testamentu obfitują w obrazy identyfikacji Eliasza z Janem Chrzcicielem (Mt 11, 10. 14; Mk 1, 2; 9, 13; Łk 1, 16-17. 76). Powszechnie uważano go za posłańca Bożego i orędownika w sprawach dotyczących potrzeb ludu Bożego (1 Krl 2, 9).

Na uwagę zasługuje jego silna wiara i moc czynienia cudów oraz modlitwa wstawiennicza za lud izraelski. Eliasz występuje również w zapowiedzi dotyczącej czasów eschatologicznych. Zarówno Ojcowie Kościoła Wschodu, jak i Zachodu uważają Eliasza za twórcę i wzór życia pustelniczego. W ich dziełach czytamy o jego cnotach. To oni przyczynili się do rozpowszechnienia kultu Eliasza jako inspiratora życia pustelniczego. Papież św. Grzegorz Wielki tak o nim pisał: Tam bowiem stoimy, gdzie mamy utkwiony wzrok naszego umysłu. Stąd Eliasz powiedział: „Żyje Pan, przed obliczem którego stoję”. Tam zatem stał, gdzie trwał sercem. (…) Dlatego Eliasz, gdy usłyszał skierowany do siebie głos Pana, stanął, według opisu, u wejścia do swej groty i zasłonił twarz. Ten przyjaciel Boga Żywego był wrażliwy na Jego słowo i na Jego obecność.

Św. Hieronim tak o nim zanotował: My natomiast, pustelnicy, chcemy naśladować Pawłów, Antonich, Julianów, Makarych i – jeżeli można odwołać się do autorytetu Pisma Świętego – naszych przywódców, Eliasza i Elizeusza oraz ich duchowych synów, którzy żyli wśród pól w odosobnieniu i rozbijali swe namioty nad wodami Jordanu.

Zgodnie z tradycją Eliasz nazywany jest ojcem duchowym Karmelu, a także Prorokiem z Karmelu i uważa się go za wzór świętości karmelitańskiej. Pierwsi pustelnicy z Góry Karmel byli głęboko przekonani, że są spadkobiercami dziedzictwa duchowego Eliasza.

Św. Atanazy Aleksandryjski w Żywocie św. Antoniego tak napisał o Eliaszu: Wszyscy ci, którzy składają profesję życia samotnego, muszą brać za wzór i za patrona wielkiego Eliasz, i widzieć w jego czynnościach, jakby w zwierciadle, jakie ma być ich postępowanie.

Całkowite oddanie się Eliasza Bogu, życie w Jego obecności, gorliwość o Jego chwałę, obrona Jego praw na Górze Karmel, głębokie przeżycie obecności Bożej na Horebie i wynikające stąd modlitewne trwanie w obecności Boga były inspiracją dla pustelników z Góry Karmel.

W herbie Karmelu widnieje zawołanie Eliasza: Zelo zelatus sum pro Domino Deo exercituum – Żarliwością rozpaliłem się o chwałę Pana, Boga Zastępów.

Jego słynna odpowiedź w dialogu z Bogiem została podjęta przez pierwszych pustelników z Góry Karmel. Eliasz stał się wzorem życia w obecności Boga, karmelici przejęli od niego również umiłowanie samotności, połączenie modlitwy i pracy oraz rozważanie dniem i nocą słowa Bożego.